10. ทสโม ปริจฺเฉโท

รูปวิภาควณฺณนา

[622] วุตฺตมาทิมฺหิ ยํ รูปํ, จิตฺตชานมนนฺตรํ ยํ รูปํ จิตฺตเจตสิกานํ อนนฺตรํ อาทิมฺหิ ปกรณาทิมฺหิ ‘‘จิตฺตํ เจตสิกํ รูป’’นฺติอาทินา วจเนน อาจริเยน วุตฺตํ, อิโต ปรํ อิทานิ ตสฺส รูปสฺส วิภาวนํ สมาเสน สงฺเขเปน กริสฺสํฯ

[623] ยํ รุปฺปตีติ รูปนฺติ ยํ ธมฺมชาตํ รุปฺปติ สีตาทินา วิรุทฺธปจฺจเยน วิการมาปชฺชติฯ ตถา รูปยตีติ รูปํ ยํ ธมฺมชาตํ วณฺณวิการมาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ อชฺฌาสยํ ปกาเสติ, อิติ ตสฺมา รูปํ, กิํ ตํ? วณฺณายตนํฯ รูปารูปภวาตีโต, สุรูโป รูปมพฺรฺวิ ภควา รูปารูปภวอตีโต สุรูโป รูปํ อพฺรฺวิ กเถสิฯ

[625-6] มหาภูเตนาติ มหนฺโต ภูโต อุปฺปตฺติ เอตสฺสาติ มหาภูโต, เตนฯ วญฺจกตฺตา มหาภูตสมาติ วาฯ

[630] นิรุปาทานมานโสติ อุปาทานวิรหิตจิตฺโตฯ

[633] ตสฺส สมฺปตฺตีติ ตสฺส กิจฺจสฺส สมฺปตฺติฯ

[634] อุปพฺรูหนรสาติ วฑฺฒนกิจฺจาฯ

[637] อาสยานุสเย ญาณนฺติ เอตฺถ อาสโย นาม

สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐี จ, ขนฺตี สจฺจานุโลมิกํ;

ยถาภูตญฺจ ยํ ญาณํ, เอตํ อาสยสทฺทิตํฯ

อตฺถีติ โข, กจฺจาน, อยเมโก อนฺโต, อนฺโต โข, กจฺจาน, อตฺถิ อิติ อยํ เอโก อนฺโต โกฏฺฐาโส, อยํ สสฺสตทิฏฺฐิฯ นตฺถีติ โข, กจฺจาน, อยํ ทุติโย อนฺโต, อยํ อุจฺเฉททิฏฺฐิฯ ขนฺตี สจฺจานุโลมิกนฺติ จตุนฺนํ สจฺจานํ อนุโลมิกญาณํ, สงฺขารุเปกฺขาญาณนฺติ อตฺโถฯ ยถาภูตญฺจ ยํ ญาณนฺติ สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสนํ ญาณํฯ

เอตํ อาสยสทฺทิตนฺติ เอตํ อาสยํ อิติ กถิตํฯ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน อาสเย ญาณํ นามฯ อนุสโย นาม ทิฏฺฐานุสยาทโย อนุสยา สตฺตฯ อินฺทฺริยานํ ปโรปเรติ ปเร อธิกภาเวน โอปเร จ ติกฺขานุภาเวน อยํ สตฺโต ติกฺขสทฺธินฺทฺริโย มุทุสทฺธินฺทฺริโย หีนสทฺธินฺทฺริโยติ อตฺโถฯ สมาธินฺทฺริยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิติ สตฺตานํ อินฺทฺริยานํ ปรโอปเร ญาณํฯ

[638] สพฺพญฺญุตา ญาณนฺติ ติเหตุกกามาวจรกฺริยาจตุกฺกํ คเหตพฺพํฯ

[641] อกฺขิกูเฏหิ มตฺถลุงฺเคน ปริจฺฉินฺโน อนฺตโตฯ

[645] ภาวสมฺภวสณฺฐานาติ อิตฺถิปุมสมฺภวภูตวณฺณายตนํฯ

[647] เอเต ทส จตุสมุฏฺฐานา สมฺภารา จตูหิ ปจฺจเยหิ จตฺตาลีส ภวนฺติฯ

[652] นิวิฏฺเฐติ ปติฏฺฐิเตฯ

[658] อุพฺพิอธิกานํ ปถวีอธิกานํฯ

[660-2] วิเสเส สตีติ นิสฺสยภูตานํ จตุนฺนํ วิเสเส สติ, สพฺพโส สพฺเพสํ วิเสสปริกปฺปนํ ปหาย เอว กมฺมวิเสเสน ปสาทานํ วิเสสตา เญยฺยาฯ

[663] สทฺทียตีติ อุจฺจารียเตฯ รสนฺตีติ อสฺสาเทนฺติฯ

[668] ปรโตติ ปฐมกปฺปโต อปรภาเค ปฏิสนฺธิยํ ภาวทฺวยํ สมุฏฺฐาตีติ วิญฺเญยฺยํฯ ‘‘ปวตฺเตปิ สมุฏฺฐายา’’ติอาทิกํ โสณกุมาราทโย สนฺธาย วุตฺตํฯ

[672] น ตํ พฺยญฺชนการณนฺติ ตํ อินฺทฺริยทฺวยํ พฺยญฺชนสฺส การณํ น สิยาฯ ตสฺสาติ พฺยญฺชนสฺสฯ

[674] อุพฺพาหนนฺติ นีหรณํฯ

[676-7] อนฺนปานาทิกํ วตฺถุ ยํ กมฺมชํ อคฺคิํ หรติ, เกวลํ เอกํ หุตฺวา ตํ อนฺนปานาทิกํ วตฺถุ ชีวิตํ ปน ปาเลตุํ น จ สกฺโกติฯ เอกโต ชีวิตํ ปาเลตุญฺจ สกฺโกนฺติฯ

กาเยน รูปกาเยน อตฺตโน ภาวํ วิญฺญาเปนฺตานํ ภาโว กายคฺคหณานุสาเรน กายคฺคหณสฺส อนุจินฺตเนน คหิตาย วาโยธาตุวิการสงฺขาตาย เอตาย ธมฺมชาติยา ปณฺฑิเตหิ วิญฺญายเตฯ อิติปิ ตสฺมา กายวิญฺญตฺติฯ

[681] เอกาวชฺชนวีถิยํ เหฏฺฐา ฉหิ จิตฺเตหิ วาโยธาตุสมุฏฺฐิตํ อุปตฺถมฺภํ ลภิตฺวาฯ

[684] สห สทฺเทน วาติ สทฺเทน สเหวฯ

[690-1] เอตาสํ ปน ลหุตาทีนํ ติสฺสนฺนํ ปวตฺติยํ นิทสฺสนํ กมโต อาโรคฺยํ ลหุตา , มทฺทิตํ ธมฺมํ มุทุตา, ธนฺตเหมํ กมฺมญฺญตา โหติฯ ลหุตาทิตฺตยํ ปน กมฺมํ กาตุํ น สกฺโกติ, อาหาราทิตฺตยํเยว ลหุตาทิตฺตยํ กโรติ ยสฺมา, ตโต ตํ ติชํ นามฯ

[693] วุตฺตมาการนานตฺตาติ เอตฺถ อาการนานตฺตา นาม อาจยาการอนุพนฺธตาการวเสน วุตฺตํฯ เวเนยฺยานํ วเสน วาติ เอเก เวเนยฺยา อาจยวเสน ชาติรูปํ ชานนฺติ, เอเก อนุพนฺธตาวเสน ชานนฺติฯ อิติ เวเนยฺยานํ ชานนวเสน ชาติรูปํ ทฺวิธา วุตฺตํฯ

[694] สภาวานปคเม อตฺตโน สภาวสฺส อนปคเม สติฯ

เต มิทฺธรูปวาทาจริยา ปฏิกฺขิปิตพฺพาฯ กถํ? อทฺธา มุนิสิ สมฺพุทฺโธ, นตฺถิ นีวรณา ตวาติ โย ตฺวํ อทฺธา เอกนฺเตน มุนิ อสิ สมฺพุทฺโธ อสิ นีวรณา ธมฺมา ตว ตุยฺหํ นตฺถิ, อิติ วจเน สเจ มิทฺธํ นีวรณํ รูเป ปวิฏฺฐํ สิยาฯ ภควตา รูปกายสฺส วิชฺชมานตฺตา ‘‘นตฺถิ นีวรณา ตวา’’ติ วจนํ วตฺตพฺพํ สิยาฯ ถินมิทฺธนีวรณํ อวิชฺชานีวรเณน สห นีวรณญฺเจว โหติ, นีวรณสมฺปยุตฺตญฺจ โหติฯ อิติ สมฺปยุตฺตวจนโต สมฺปยุตฺตสฺส รูปสฺส อภาวโต ตมฺปิ น วตฺตพฺพํ สิยาฯ น ปุเรชาตปจฺจยาติ อญฺญมญฺญปจฺจยาติ อตฺโถฯ สเจ ถินมิทฺธํ รูปํ สิยา, กถํ อรูเปปิ อญฺญมญฺญํ สิยา, น สิยาติ อตฺโถฯ อรูเปปิ กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปฏิจฺจ ถินมิทฺธนีวรณํ อุปฺปชฺชติฯ อิติ วจเนน จ น มิทฺธรูปํ สิยา, อรูเป กถํ สิยาติ อตฺโถฯ อรูปเมว มิทฺธํ อิติ ปฏิกฺขิปิตพฺพาฯ อรูเปปิ เอตสฺส มิทฺธสฺส อุปฺปตฺติยา สาธกวจนโต นิฏฺฐํ เอตฺถ จ อวคนฺตพฺพํ ‘‘อรูป’’นฺติ วิญฺญุนาฯ

[705-6] กมฺเมน วีสติ รูปาติ อฏฺฐินฺทฺริยวตฺถุอฏฺฐาวินิพฺโภคสนฺตตูปจยากาสา กมฺมชาฯ เจตสา วิญฺญตฺติทฺวยสทฺทลหุตาทิตฺตยอวินิพฺโภคสนฺตตูปจยากาสา จิตฺตชาฯ อุตุนา สทฺทลหุตาทิตฺตยอวินิพฺโภคสนฺตตูปจยากาสา อุตุชาฯ อาหารโต ลหุตาทิตฺตยอวินิพฺโภคสนฺตตูปจยากาสา อาหารชาฯ

[707-17] ชาเยยฺยุํ ยทิ ตานิปีติ ตานิ ชรตาอนิจฺจตารูปา ยทิ ชาเยยฺยุํ, เอวํ สนฺเต ตุ เตสํ ชรตาอนิจฺจตา เภทา สิยุํฯ หิ สจฺจํ วจนํ ปาโก น ปจฺจติ, เภโท วา น จ ภิชฺชติ ยสฺมา, ตสฺมา เตสํ ปากเภทา สิยุนฺติ, ตํ วจนํ นตฺถิฯ เอตํ ชรตาอนิจฺจตาทฺวยํ ชาตสฺส นิปฺผนฺนรูปสฺส ปากเภทตฺตา น ชายติฯ

สิยา กสฺสจิ พุทฺเธตฺถาติ เอตฺถ ชรตาอนิจฺจตาวินิจฺฉยาธิกาเร กสฺสจิ ชนสฺส พุทฺธิ ญาณํ ยทิ สิยา, ‘‘รูปสฺสูปจโย’’ติ วจเนน ‘‘ชาติ ชายตี’’ติ วจนํ ทีปิตํ ยถา, เอวํ ตถา ปาโกปิ ปจฺจตุ, เภโทปิ ปริภิชฺชตุ, เอวํ พุทฺธิ สิยาฯ ชาติ น เจว ชายเตฯ อิติ อิมินา ปกาเรน วิภาวินา เญยฺยาฯ ชาติ ชายมานสฺส นิปฺผนฺนรูปสฺส นิพฺพตฺติ นาม ปกาสิตาฯ ตตฺถ ยสฺส สิยา ตตฺถ วจเน ยสฺส ชนสฺส พุทฺธิ สิยาฯ เยสํ นิปฺผนฺนรูปธมฺมานํ ชาติ อตฺถิ, สา ชาติ อภินิพฺพตฺติสมฺมุติํ ตปฺปจฺจยตฺตโวหารํ เตสํ นิปฺผนฺนรูปธมฺมานํ ปจฺจยฏฺเฐน ลทฺธโวหารํ กมฺมชาทิกํ โวหารํ ลภเตว ยถา, ตถา เตสํ นิปฺผนฺนรูปธมฺมานํ เต ปากเภทา อภินิพฺพตฺติสมฺมุติํ นาม ตปฺปจฺจยตฺตโวหารํ ลภนฺติ, อิติ พุทฺธิ สิยาฯ ตสฺส ชนสฺส เอวํ วตฺตพฺพํ – อิทํ สนฺตตูปจยทฺวยํ กมฺมาทิสมฺภวํ โหติ ยถา, เอวํ ปากเภทา ตํ กมฺมาทิสมฺภวโวหารํ กทาจิปิ น ลภนฺติฯ หิ สจฺจํ วจนํ กสฺมา การณา ชนกานํ กมฺมาทิปจฺจยานํ อานุภาวสงฺขาเต ขณุปฺปาเท เตสํ ปากเภทานํ อภาวโต น ลภนฺติฯ วุตฺตปฺปกาเรน ขณุปฺปาเท ชาติปรมฺปราภาวโต สา ชาติ ลพฺภเต, ตสฺมา การณา ชาติ เอว อภินิพฺพตฺติสมฺมุติํ ปจฺจยตฺตโวหารํ ลภติ, อิตรํ ชรตาอนิจฺจตาทฺวยํ ปน น ลภติฯ ตํ ชรตาอนิจฺจตาทฺวยํ ชิยฺยติ อิติ ภิชฺชติ อิติ วา น วตฺตพฺพํ โหติฯ กสฺมา? กมฺมาทิปจฺจยานํ อานุภาวกฺขเณ ตสฺส ชรตาอนิจฺจตาทฺวยสฺส ปจฺจยานํ อภาวโตฯ

[718-23] อนิจฺจํ สงฺขตญฺเจตํ ชรามรณํ อนิจฺจสงฺขาตํ อิติปิ วจนสฺส ภควตา วุตฺตตฺตา ชรตาอนิจฺจตาทฺวยํ ชายติ, เอวํ อิติ ตฺวํ เจ มญฺญสิ, เอวํ ‘‘ชายติ เอวา’’ติ วจนํ ภควตา น วตฺตพฺพํฯ

หิ กสฺมา การณา? ‘‘อนิจฺจํ สงฺขตญฺเจตํ, ชรามรณมิจฺจปี’’ติวุตฺตภาวาทินา อาการเทสนาปริยาเยน เลเสน ภควตา อนิจฺจานํ นิปฺผนฺนรูปธมฺมานํ ชรามรณสงฺขาตํ สภาวโต ชรามรณํ อนิจฺจํ สงฺขตญฺจาปิ จิตฺตชานํ วิการตฺตา วิญฺญตฺติโย ‘‘จิตฺตชา’’ติ วุตฺตา วิย, ตถา เอวํ ภควตา วุตฺตํฯ ยทิ เอวํ อตฺเถ สติ เอตํ รุปฺปนลกฺขณตฺตยํ อชาตตฺตา จ สพฺพถา สพฺพากาเรน ขํปุปฺผํว นตฺถิ, อสงฺขตํ นิพฺพานํ วิย นิจฺจํวาติ จ โจทโก วเทยฺย, นตฺถิ นิจฺจนฺติ อิทํ อุภยวจนํ โน ภควตา วตฺตพฺพํฯ กสฺมา? นิสฺสยธมฺมานํ อายตฺตภาเวน ปวตฺติโต ปถวิยาทีนํ นิสฺสยานํ ภาเว สติ ตสฺส ลกฺขณตฺตยสฺส ภาวโต, ตสฺมา ขํปุปฺผํว ตํ ลกฺขณตฺตยํ น นตฺถิ, อตฺถีติ อตฺโถฯ ปถวีอาทีนํ อภาเว ตํ ลกฺขณตฺตยํ น จ ลพฺภติ ยสฺมา, ตสฺมา นิพฺพานํ วิย, ตถา นิจฺจํ นฯ

[724-5] ปริจฺเฉทาทโย อนิปฺผนฺนาฯ เตสเมว จ รูปานํ เตสเมว นิปฺผนฺนรูปธมฺมานํ วิการตฺตา นิปฺผนฺนา เจว สงฺขตา เสสวเสน วุตฺตานํ ปเภทกโตติ ทสฺสนโตฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

[767]

คนฺตุํ ปนิจฺเฉ ปิฏเกภิธมฺเม,

โย ธมฺมเสนาปตินา สมตฺตํ;

หิตตฺถินา เตน จ ภิกฺขุนายํ,

สกฺกจฺจ สมฺมา ปน สิกฺขิตพฺโพฯ

โย ภิกฺขุ อภิธมฺเม ปิฏเก ธมฺมเสนาปตินา สมตฺตํ สภาวํ คนฺตุํ ปาปุณิตุํ อิจฺเฉยฺย, เตน จ ภิกฺขุนา หิตตฺถินา สกฺกจฺจํ อาทเรน สมฺมา ตีรณจินฺตนสชฺฌายเนหิ อยํ อภิธมฺมาวตาโร สิกฺขิตพฺโพฯ

อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย

รูปวิภาควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทสโม ปริจฺเฉโทฯ

11. เอกาทสโม ปริจฺเฉโท

นิพฺพานนิทฺเทสวณฺณนา

[769] ภวาภวํ วินนโตติ ขุทฺทกํ, มหนฺตํ ภวํ สิพฺพนโตฯ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโคติ สพฺเพหิ สงฺขารูปธิกิเลสูปธิขนฺธูปธีหิ ปฏินิสฺสชฺชนํฯ อจฺจุติรสํ อจุติสมฺปตฺติกํฯ นิพฺพานํ ปุฏฺเฐนาติ สุคเตน นิพฺพานํ ปุฏฺเฐน สาริปุตฺตตฺเถเรนฯ อุภินฺนํ สุตฺตานนฺติ ธมฺมเสนาปติวุตฺตานํ ทฺวินฺนํ สุตฺตานนฺติ อตฺโถฯ ขยสฺส อุปนิสฺสยตฺตาติ ขยสฺส พลวการณตฺตาฯ ปุถูนํ ธมฺมานํ อปฺปมตฺตกฺขเณ ราคาทิกฺขยมตฺตํ นิพฺพานํ ภเวยฺยฯ สพฺเพ พาลปุถุชฺชนา สมธิคตนิพฺพานา สจฺฉิกตนิโรธา ภเวยฺยุํฯ กิญฺจ ภิยฺโย กิํ อุตฺตริ การณญฺจ อตฺถีติ อตฺโถฯ ราคาทีนํ สงฺขตตฺตา เตสํ สงฺขตานํ นิพฺพานํ สงฺขตลกฺขณํ ภเวยฺยฯ กิํ ปเนตฺถาติ เอเตสุ ขเณสุ กิํ ปน ขเณ ตฺวํ วเทสิฯ ขีเณสฺเววาติ ภวาทีสุ ขีเณสุ เอวฯ นิรุตฺตโรติ นิปฺผนฺนหาโรฯ

[771] อสฺสทฺโธติ พาหิรสทฺธาย วิรหิโตฯ วนฺตาโสติ วนฺตา วมิตา อาสา ตณฺหา เยนาติ วนฺตาโสฯ

นิสฺสรณิยาติ นิสฺสรเณ นิยุตฺตาฯ ยทิทํ เนกฺขมฺมํ ยํ อิทํ กามานํ เอตํ นิสฺสรณํ นิโรโธ, ตสฺส กิญฺจิภูตสฺส สงฺขตสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺมชาตสฺส นิโรโธ นิสฺสรณนฺติ, เอวํ อิมินา ปกาเรน วุตฺตสฺส ตสฺส นิสฺสรณนามกสฺส อภาวปฺปตฺติโทสโต นิสฺสรณนามกานํ ปฐมชฺฌานอากาสานญฺจายตนานมฺปิ อภาโว ภเวยฺยฯ อตฺถิ นิสฺสรณนฺติ อตฺถิ นิพฺพานํฯ อุปฺปาทาทีนนฺติ อุปฺปาทฏฺฐิติภงฺคานํฯ ปปญฺจาภาวโตติ ตณฺหามานทิฏฺฐีนํ อภาวโตฯ

[772] อปโลกิตนฺติ อทสฺสนธมฺมํฯ

[774] อพฺยาปชฺฌนฺติ นิทุกฺขํฯ อกฺขรนฺติ อขรํฯ